Valbona është identiteti ynë, perspektiva jonë, mos e prekni!

Trazhgim Sokolaj
Nisja e punimeve për ndërtimin e HEC-eve mbi lumin e Valbonës ka ngjallur një reagim të fortë, të menjëhershëm dhe masiv kryesisht në rrjetet sociale por edhe në median tradicionale. Natyrshëm ardhja në vëmendjen e publikut e kësaj teme, më shumë se këdo, na prek ne tropojanëve që veç ndjenjës së pëlqimit dhe dashurisë që kemi për Valbonën, kemi një lidhje me dimensione edhe më të mëdha sesa kaq me zonën në fjalë dhe gjithçka që përmban natyra e ekosistemi i saj. Lumi Valbona apo Lumi i Valbonës ka një gjatësi rreth 50 km dhe përbën ndoshta lumin më të rrëmbyeshëm në Alpet e Shqipërisë veriore. Buron nga malet e zonës së sipërme të Malësisë, në “kurorën e alpeve”diku pranë fshatit Rragam dhe kalon më pas në një varg fshatrash me tokë buke duke ofruar burim për vaditje (gjatë verës kur temperatura e ujit rritet paksa për të mos dëmtuar rrënjët e bimëve) por edhe duke i kthyer këto fshatra, secilin prej tyre në një atraksion turistik për të huaj dhe në një "qoshe" të pakrahasueshme qetësimi shpirtëror për vendasit. Valbona nuk është parë kurrë si një lum nga i cili mund të fitohet. Përhërë është peshkuar në të, por gjithmonë ka pasur sasi të vogël peshku, ama për aqsa ishte, trofta e Valbonës ishte e pa krahasueshme. Pas disa kilometrash nga vendi i burimit, para qytetit Bajram Curri, lumi Valbona ai kthen për nga fshati i Gashit dhe pas Bajram Currit vërshon djathtas drejt fshatit Llugaj, për tu derdhur më në fund në Liqenin e Komanit. Në këtë rrugëtim, Valbona duke kaluar mes terrenesh të forta, shkëmbore e mes maleve, ka krijuar edhe “ngushticën e shtrejtit”, atë pamjen e bukur e të kaltër pa fund mes gjelbërimit përrallor të cilën e kemi parë të gjithë tek Ura e Shoshanit. Prurjet mesatare në Dragobi dhe Gri janë 12.2 m3/sek deri në 33.3 m3sek. Uji i ftohtë e i kulluar si kristali, ujvarat dhe kanjonet piktoreske dhe peshku “troftë” që rritet në ujrat e tij e kan bërë Valbonën një nga lumenjtë më të bukur e më të njohur në të gjithë vendin. Karakteristikë e veçantë e lumit, është kthjelltësia e ujit të kristaltë e cila në varësi të terrenit ku kalon lumi ofron panorama të mahnitshme. Në shkëmbinjtë e egër uji merr ngjyrën e bardhë të shkumës ndërsa në terrenet më të sheshta dhe buzë shkëmbinjve, lumi krijon puse të vazhdueshme të cilat në thellësi sado të vogël marrin një ngjyrë krejt natyrale të kaltër që është e pakrahasueshme me çdo kolor tjetër. Gjithashtu një tjetër element unik i Valbonës, është uji i akullt ku mund të mbash dorën jo më shume sesa numërimi deri në dhjetë. Por për shumë arësye, kjo trajtesë nuk mund të jetë as një shënim gjeografik, as një orvatje për artikull gazetaresk dhe as një reportazh prej së largu. Kjo trajtesë mbi të gjitha është një rrëfim njerëzor e shpirtëror të cilën cdonjëri e bën në jetë për dicka që e konsideron në vetëdije si pjesë të vetën për gjëra me të cilat na lidh jeta, prejardhja, fëmijëria e formësimi e për të cilat nuk kemi asnjë certifikatë përkatësie.   

Lumi si identitet
Lumi i Valbonës është element i identitetit të tropojanëve autoktonë të zonës. Më kujtohen disa ndodhi në gjimnazin “Asim Vokshi” të Bajram Currit, shkolla më e madhe e mesme në krejt rrethin. Shpesh mes moshatarëve tregonim barcaleta të ndryshme sipas të cilave banorët e fshatrave nga kalon Valbona, flasin me zë më të lartë se të tjerët pasi ashtu janë mësuar, zhurma e lumit nuk i ka lejuar të merren vesh mes tyre me zë të ultë. Si një prej të ardhurve nga këto zona kurrë nuk më ka ardhur keq për një krahasim të tillë, përkundrazi. Në situata të tjera jo vetëm në gjimnaz por edhe më pas, jam ndeshur me komente pozitive që krejt vendlindjen tonë, apo origjinën nga vijmë, e etiketojnë me “atë vendin e bukur, mahnitës me lumin e mrekullueshëm”.  Gjatë rrjedhës së tij nga vendi i burimit deri në zonën e Fierzës, lumi i Valbonës ka një numër të pafund livadhesh të rrashfëta me bar që në mungesë të ambienteve sportive, janë përdorur tradicionalisht si fusha për lojëra sportive me top si futbolli, volejbolli, etj. Këto "atraksione sportive mes ajrit të pastër" kanë shërbyer edhe për ta kthyer zonën në vendin ku shkollat 8 e më pas 9-vjecare dhe gjimnazet kanë organizuar historikisht ekskurionet në fund të cdo viti arsimor. Lumi në këtë mënyrë është bërë pjesë e pandashme e formësimit të secilit prej nesh ndër breza. Shumë banorë të zonës, lumin e identifikojnë edhe me fatkeqësi, pasi shpesh ka pasur rënie të personave të ndryshëm që kanë gjetur vdekjen apo që kanë humbur për të mos u gjetur kurrë më në lumin e Valbonës. Në një mënyrë apo në një tjetër, Valbona është kthyer pra në pjesë të pandashme të identitetit të banorëve të zonës.
Përveç këtyre elementëve dhe shumë të tjerëve që mund të rendisë secili, Valbona përbën edhe një fond të pashtershëm shpirtëror të ndjenjave dhe kujtimeve. Nuk e di çfarë do të duhej të mendonim apo të ndjenim të gjithë ne që vijmë nga ajo zonë nëse Valbona nuk do të ekzistonte. Një brengë e madhe, një vorbull, një boshllëk i papërshkrueshëm do të krijohej në kujtimet tona.Dhe jo vetëm. Në të gjitha rikthimet e mia në vendlindje gjatë këtyre viteve të fundit, ka qenë e pamundur të mos konstatoj turistë nga gjithë bota, që nga ata ditorët deri tek vizitorët më të largët nga vende të BE dhe më tej nga SHBA e kontinente tjera që ngjiten deri lart në Valbonë dhe rrugës, ndalojnë me dhjetëra herë. Ata duket sikur duan të mbushen me frymë dhe të "përtypin" mrekullinë alpine që malet e kombinuara me lumin ofrojnë për syrin e njeriut apo kuadrot shpesh surrealisht të bukura për aparatet fotografike të vizitorëve. Pyetja që unë kam sot, për veten dhe për këdo është: A do mrekulloheshim kaq shumë të gjithë ne atje në Valbonë nëse lumi kthehet e tretet në një përrua apo uji turbullohet?!. Koncesioni i dhënë mund të anullohet, por shkatërrimin e Luginës së Valbonës, Park Kombëtar, s`do të mund ta kthenim kurrë pas.   
Vlbona dhe perspektiva
Dëmtimi i lumit të Valbonës, sado i vogël, do të ndikonte për keq në bujësinë simbolike të zonës. Qindra familje të zonës, mbjellin rregullisht tokat kryesisht me misër me të cilin prodhojnë misër për miell dhe lëndë të parë për ushqimin e bagëtive. Dëmtimi eventual i lumit do ti linte pa një burim vaditje gjithë këto zona. Lumi bashkuar me klimën perfekte të freskët në Verë dhe gjelbërimin alpin është shfrytëzuar më së miri vitet e fundit nga banorët vendas në hapjen dhe zhvillimin e bizneseve turistike, pa teknologji të rëndë apo ndikim të madh në mjedis dhe në lumin Valbona, duke e kthyer atë në suvenirin e artë që u frohet turistëve krahas mikpritjes karakteristike të autoktonëve të zonës, ushqimeve bio, çmimeve më të mira në treg dhe një sërë efektesh kurative që ka ajri dhe klima e zonës. Dëmtimi i lumit Valbona do ta shkatërronte turizmin e zonës, duke krijuar një krizë të re punësimi dhe për rrjedhojë edhe një plagë sociale për një nga zonat më të pa zhvilluara dhe më të lëna pasdore pas viteve 90 në vend. Duhet theksuar se hopi i madh turistik që ka ndodhur vitet e fundit ka ndikuar edhe në komunikimin mes kulturave dhe në emancipimin e ambientit shoqëror në një zonë ku sinjali televiziv përfshie dhe TV publik kapet vetëm me anë të satelitit. Për këto dhe shumë arësye të tjera, Valbona nuk duhet të preket. Përfitimi prej saj mund të jetë qindra herë më i madh nëse e lëmë Valbonën ashtu të bukur siç është sot, sesa nëse vendosim komplekse HEC-esh në trupin e saj të kristaltë. Tek ai lum janë kujtimet tona, ai lum është identiteti ynë, është perspektiva jonë. Shkatërrimi i tij nuk do të ishte vetëm dëmtim i një lumi që kalon disa kilometra larg shtëpive tona, por do të ishte një plagë e hapur në ndërgjegjen e të gjithëve ne. Edhe biznesi i interesuar për ndërtimin e HEC-eve, duhet të ndërgjegjësohet se është i nevojshëm një rishikim i qëndrimit dhe një dakordësi me krejt banorët e zonës ku dëshiron të investojë kapitalin e vet në mënyrë që të mos ketë dëme në të ardhmen. Mos vini dorë në mrekullitë që ka krijuar Zoti! Ato mund dhe duhet vetëm ti shijojmë. Dhe për ta bërë këtë, lumin duhet ta lëmë të qetë e në vend të HEC-eve të ndërtojmë baxho, apo pika të përpunimit, mbledhjes, grumbullimit e tregtimit të mjaltit, bimëve medicinale dhe frytave të ndryshme të zonës që janë tepër kurative dhe që shkojnë dëm për mungesë të tregut e të pamundësisë së përpunimit.

Bukuritë natyrore të Tropojës

Në Valbonë, pranë Bjeshkëve

Nga Lutfi Dervishi - Me Avniun, Adin dhe Nuredinin me ndihmën e sms-ve, vendosëm të shkojmë bashkë me familjet në Valbonë. Rezervimin e dhomave e bëmë përmes Nuredinit, i cili është rritur në Tropojë, por për 15 vjet ka jetuar e punuar në Londër. Atje ka pasur kompaninë e tij të ndërtimit, por ka investuar në Shqipëri dhe ka vendosur të jetojë këtu. Prej vitesh frekuenton familjarisht bjeshkët.

Rruga për në Koman nga ku do të marrim tragetin për të shkuar në Fierzë është lënë pas dore. Arsyen do e mësojmë në traget. Pak kilometra pasi lë pas Vaun e Dejës, udha është në mëshirën e agjentëve atmosferikë. Nxitojmë, sepse trageti niset në orën 9:00. Makthi vjen në rritje, sepse ora ka kaluar dhe ende nuk duket diga e Komanit. Shqetësim i kotë, sepse ne mbërrijmë para tij. Një person na orienton për të ekonomizuar hapësirën dhe për t'u bërë vend edhe makinave që do mbërrinin më pas. Shumica e udhëtarëve që po prisnin në shesh pushim ishin të huaj. Tre furgonë ruletë me targa franceze, disa makina me targa angleze, njëra prej të cilave ishte e ndërtuar vetëm për të ecur nëpër shkëmbinj. "Shumë e mirë, por shumë e shtrenjtë", shtoi Nuredini. Trageti mbërrin me vonesë. Në pritje për udhëtimin shohim ankorimin dhe më pas dy - tre persona që me veprimet e tyre dukej se nuk dinin të bënin gjë tjetër veçse orientimin e shoferëve që dilnin dhe hynin në traget. Këtë gjë e bënin shumë mirë. Me ton të lartë, për shkak të zhurmave të erës që sjell gryka, por gjithsesi të krijonin siguri. Siguri që erdhi duke u lëkundur tek unë, Adi dhe Avniu për shkak se trageti po mbushej dhe ne ende ishim jashtë. Nuredini na dha garanci se patjetër kishte vend për të gjithë. Pagesa prej 200 lekësh e një “takse portale” kthen sigurinë se do të shkojmë në Valbonë. Kanë filluar reshjet e shiut. Makinat tona janë të fundit dhe në traget mezi dallon hapësirë. Paniku rritet në proporcion të drejtë me çdo makinë që zë vend në traget.

- A ka vend për të gjithë? Pyetja është vetëm për katër makinat tona.

- Po, po.

- Varianti i fundit është kthimi sërish mbrapsht dhe marrja e rrugës së Kukësit.

- Pas 45 minutash trageti të ngjan me barkën e Noes. Ka bërë vend për trajlera me ngarkesë, furgona, fuoristrada, makina e sigurisht për të gjithë udhëtarët.

- Rruga e re e Kukësit i ka rralluar udhëtimet me traget, thotë Fisniku, një djalë simpatik nga agjencia “High Albania” në Tiranë, që shoqëron turistë në Alpe. Sipas tij, kjo është një gjë e mirë sepse, liqeni ndotet më pak dhe ruhet “bukuria e egër” dhe “rruga më e bukur në botë”.

Udhëtimi me traget zgjat dy orë. Megjithëse bie shi, kënaqësia e udhëtimit që të ngjall peizazhi që të rrethon është e papërshkrueshme. Uji i gjelbër i liqenit dhe pamja madhështore e mahnitëse e zinxhirit të maleve, njëri më i madh e më i bukur se tjetri, aty-këtu shtëpi të vetmuara në shpate malesh, lëndina dhe rripa të vogla tokash që rrethojnë shtëpitë - kulla dhe poshtë tyre varkat. I vetmi mjet komunikimi për këta banorë që duket se kanë vendosur të mos “braktisin” këto vende. Duhet të ketë një fuqi të madhe magnetike që i mban “të gozhduar” këta njerëz. Gjatë mbrëmjes në Valbonë dhe të nesërmen duke takuar banorë të zonës bindesh se nga këto male njerëzit këtu kanë marrë seriozitetin dhe njëfarë solemniteti që nuk e gjen gjetkë.

Pamja që të shoqëron nga Komani në Fierzë bën që dy orë të duken më pak se 20 minuta. Me një pamje të tillë do të udhëtoja gjithë jetën - thotë një angleze, bashkëshorte e një djali nga Tropoja që ka ardhur edhe ajo për të shijuar Bjeshkët.

Me të mbërritur në Fierzë, pak kilometra më tej në të djathtë të rrugës, ndalojmë në një lokal që duket se është ndërtuar vetëm me gurë lumi. Për drekë peshk, sallatë dhe bukë misri e përgatitur edhe me shëllirë. Këtë bukë misri do ta kërkonte i madh e i vogël nga grupi ynë sa herë uleshim për të ngrënë. E vemja gjë që nuk shkon është një shishe uji në banak. Nuk kishim ardhur për të pirë ujë nga shishet plastike. Kërkuam ujë Valbone. Ky ishte takimi i parë me Valbonën.

Pas 5 minutash udhëtim me makinë, kalojmë Bajram Currin dhe lëmë pas Margegajn. Në të majtë në urën e parë sheh grykën e Dragobisë në për të cilën rrjedh uji i pastër i Valbonës. Rruga për në Valbonë ka një peizazh të mahnitshëm. Këtu malet takojnë retë. Aty-këtu dallon se majat e maleve janë mbi re. Sado profesional të jetë aparati fotografik dhe sado përvojë të kesh me fotografinë e ndien veten amator dhe të pafuqishëm për të rrokur atë që sheh syri. Mali i Dajtit me të cilën mburremi në kryeqytet, duket si maket përballë alpeve. Këtu çdo detaj që sheh duket se Zoti e ka bërë enkas për të kënaqur syrin e njeriut. Vendi është thjesht i mrekullueshëm dhe malet sikur i japin siguri gjithkujt. Këtu është vendi ku takohet mikpritja e njeriut me atë të maleve.

Të nesërmen në barin e “hotelit”, xha Fetahu me origjinë nga Skrapari, që fatkeqësisht vitet më të bukura të jetës i ka kaluar në burgje e internime thotë i habitur: “male ka edhe andej nga ne, por këtu ka bimësi, ka pemë, ka livadhe të mrekullueshme. Edhe malet janë mikpritëse”).

Sapo futemi në Dragobi, një djalosh biond po gjuante (jo me dinamit, por me kallam) peshk. Adi që kishte ndaluar me makinë pak më parë takohet me të. Kur afrohet dalloj Granitin. Afro 10 vjet më parë kemi punuar bashkë në gazetë.

- Po ti?

Graniti kthen pak kokën djathtas dhe tregon shtëpinë që ndodhej 50 metra më tej.

- Këtu është shtëpia ime.

- Po çfarë dreqin ke kërkuar në Tiranë - mërmërita i pasigurt nëse kishte kuptim që Graniti ta dëgjonte - këtë pyetje, që më shumë se pyetje kishte dhe nuanca "mallkimi".

Tani, jo vetëm e kemi afër Tiranën, por shkojmë rehat. Nga këtu dy orë deri te tuneli (rruga kalon përmes Gjakovës - Prizrenit- Kukësit) dhe nga tuneli për dy orë në Tiranë.

- Ai tregoi me gisht tregues një "ishull" me pemë të vogla në mes të Valbonës dhe si të kishte dëgjuar "mallkimin" tim thotë: aty do të ngre një lokal vitin tjetër.

Lokalet mbi lumenj nuk mungojnë as në Jug as në Veri të vendit, por ideja e fillimit të "shfrytëzimit" të lumit më të pastër dhe fakti se rruga është gati për asfalt më kujtoi batutën e Fisnikut në traget. Po e pyesnim për kafshët e egra dhe ndonjë rrezik të mundshëm. Si djalë i gjezdisur në gjithë zonën, aq më tepër me zanatin "udhërrëfyes", fjala e tij kishte autoritetin e një plaku të moçëm.

- Jo mor burrë çfarë kafshe e egër! Kafsha më e egër është njeriu. Nuk ka fuqi kafsha të bëj atë të keqe që i bën njeriu natyrës.

Në mbrëmje, në bar-restorantin e fshatit turistik dëgjova për idenë se mund të ngriheshin hidrocentrale të vogla përgjatë Valbonës! Nuk di se sa do të fitohej nga kjo ide, por e sigurt është se do të dëmtonim në mënyrë të pakthyeshme një nga perlat që aq bujarisht na e ka falur Natyra.

Valbona të shoqëron gjatë gjithë rrugës. Diku zhduket dhe shfaqet sërish. Duke ecur në luginë, nëpër zallin e lumit që nuk ka ujë sapo kalon fshatin Rragam, përballë malit pak më poshtë se mesi i lartësisë sheh duke rrjedhur si katarakt nga shkëmbi ujin e Valbonës. Në majë të malit ende ka dëborë. Uji bie nga lartësia ecën disa dhjetëra metra dhe zhduket nëntokë për t'u shfaqur sërish pas 3 apo katër kilometrash. Ujë bore që filtrohet mes gurëve dhe të jep ndjesinë e akullit sapo përpiqesh të pish një gllënjkë me pëllëmbë. Edhe gurët këtu janë ndryshe. Gjen gurë me ngjyrë të gjelbër apo dhe gurë të krijuar nga 7 apo 8 sendimente të ndryshme. Nga ideja për të marrë suvenire falas hidhemi në praktikë.

Udha është e pastër, pothuaj aq e pastër sa vetë Valbona. Pyetja është a do të vijojë të jetë e tillë tani që po shtrohet rruga dhe do të vijnë gjithnjë e më shumë vizitorë. Turistët e huaj, jo të pakët këtë verë, kujdeseshin për ambientin dhe rrallë të zë syri, qese apo shishe plastike, të cilët të paktën në zonën e Golemit për nga sasia konkurrojnë me rërën.

Përtej malit ku buron Valbona është Thethi. Ndoshta jo më shumë se 10 km. Mirashi, i zoti i fshatit të vogël turistik që po ngrihet në vendin e quajtur Fusha e Gjes, thotë se për 3 orë mund të mbërrish në Theth. Mund të bujtësh një natë atje dhe të kthehesh të nesërmen këtu. Si për ta bërë më të besueshëm dhe më të lehtë rrugën, Mirashi shton se, para do ditësh këtu ishte dhe ministri Olldashi dhe ka ecur e ka bërë vetë rrugën në këmbë. Fisniku, djaloshi nga Tirana që shoqëron turistë (këtë radhë vendas dhe të huaj) thotë se duhen 6 apo 7 orë “të mira”.

- Mirashi, më tha se duhen vetëm 3 orë.

- Me hapin e Mirashit, po- u gjegj Fisniku duke të kujtuar historinë e atij vendasi që i ktheu përgjigje një të panjohuri për destinacionin ku po shkonte vetëm pasi e pa me çfarë "shpejtësie" ecnin këmbët e tij. Për të përforcuar atë që tha Fisniku u referohet atyre që ka shkruar Edith Durham për këtë zonë.

Banorët e zonës “kanë dëgjuar” se Valbona do të lidhet me Thethin. Këtë zonë e shijojnë më shumë të huajt. Potencialisht është zona që mund të thithë më shumë turistë se bregdeti. Shqipëria nuk mund të konkurrojë me plazhet e bregdetit asnjë prej vendeve fqinjë, as Italinë, as Greqinë, as Malin e Zi e as Kroacinë. Një vizitë në këto plazhe të bind se kemi krijuar një mit për bukurinë “e papërsëritshme” të bregdetit të Jugut. Me Valbonën, me Alpet është ndryshe, mund të konkurrojmë të gjithë botën.



Fusha e Gjes



Para se të mbërrish në Fushën e Gjes, vend për të bujtur, të ofrojnë edhe disa hotele të vogla të përfunduara apo drejt përfundimit dhe “Guest house”, shtëpia mikpritëse. Është një zonë që traditën e ka në gjen. “Nuk duhet ‘gërvishtësh’ shumë për të shijuar mikpritjen e zonës. Shtëpia e shqiptarit, e mikut dhe e shtegtarit. Një vizitor nga Gjermania që kish mbërritur në Alpe me motorin e tij, i shëtitur pothuaj kudo në botë, veçon mikpritjen dhe bukurinë e Alpeve. Duket se ka ende për të bërë, thotë ai, duke rrufitur çajin e malit të shoqëruar me mjaltë lulesh. (Për të shkruar për aromën e çajit dhe mjaltit – duhet një reportazh më vete). Turisti gjerman i referohet gjendjes pothuaj natyrore që të shoqëron përgjatë Valbonës. Por nëse zona do të zhvillohet një ditë, në atë kuptim që i japin ndërtuesit në Shqipëri, atëherë kjo do të ishte gjëma më e madhe që mund t’i ndodhë kësaj zone.

Fusha e Gjes, është stacioni i qëndrimit. Tri vileta druri pak të veçuara nga pjesa tjetër e hotelit, pranë tyre kalon një vijë uji, gurgullima e të cilit të shoqëron gjatë fjetjes. Pak më sipër, në të njëjtën vijë uji Mirashi po kultivon trofta. Fshati i vogël turistik, me një kënd për të luajtur fëmijët, po merr formë dhe ambicia është në rritje, pasi punohet paralelisht për të shtuar numrin e dhomave.

Darka është e shijshme dhe më shumë se shërbimi, shija vjen nga ushqimet bio që të serviren. Por, në Valbonë kemi ardhur për natyrën dhe jo për t’i vënë yjet hotelit apo notën kuzhinës. Të nesërmen në mëngjes, të gjithë i vëmë notat maksimale “cilësisë së gjumit”. Duke hamendësuar për “axhendën” e ditës, të kujtohet proverbi se udhëtimi është më i rëndësishëm se destinacioni.

Gjatë gjithë ditës nuk kam oreks. Nuredini e njeh këtë proces dhe duke përdorur metaforën e filtrit të makinës thotë se do të kesh problem pak sa të “download”-osh ajrin e Tiranës. Mushkëritë ende nuk po merrnin veten nga ajri i pastër. Kjo ndodh edhe me fëmijët. Torturës së nënave për të ushqyer nazelinjtë e vegjël i vjen fundi brenda 24 orëve. Edhe më i vogli i ekipit në mbrëmje mbllaçit gjithë shije bukën e misrit me djathë.

Dalim nga bari i hotelit dhe ecim drejt luginës më në Veri. Përtej ndodhet Gucia, pak më në perëndim është Thethi. Tek një pemë është vendosur një tabelë: “Bjeshkët e Bekuara”. Ky është epiteti që meritojnë Bjeshkët dhe jo “Bjeshkët e Namuna” që i kanë thënë ato që nuk mundën t’i merrnin me luftë. Pas 10 minutash, në anë të luginës, është një shkollë e braktisur. Nga dritaret dallohen bankat e vogla dhe dërrasa e zezë. Germat e alfabetit të shkruar me shkumës, për nga bukuria duket se janë bërë me program kompjuterik. Livadhi që rrethon shkollën ka një aromë që nuk mund të përshkruhet. Në një metër katror bar mund të numërosh 8-10 lloje të ndryshme lulesh. Aty kupton pse mjalti ka atë shije të rrallë. Qetësia është imponuese. Mungesa e valëve të celularit bën që të ndihesh vërtet zot i vetes. Ndonjë zile e largët kumone thyen heshtjen e natyrës. Shumë kulla janë braktisur. “Njerëzit kanë zbritur poshtë”. Por ka nisur kujdesi për të rikthyer jetën në kulla. Gjatë muajve të verës, njerëzit kanë nisur të kthehen në shtëpitë e tyre.

Shëtitja në luginë është alternativa e vetme ndaj qëndrimit në kafene. Por këtu nuk ka asnjë kuptim ardhja, nëse nuk shoqërohet me ecjen.

Mirashi thotë se nëse doni, mund t’u jap shoqërues dhe kuaj për të shkuar qoftë në Theth, qoftë në Currajn e Epërm. Curraj i Epërm! Curr, i thonë shkëmbit. Në traget Fisniku na foli gjatë për Currajt e Epërm. Është fshat i braktisur. Ka vetëm kulla, një pjesë të rrënuar, por është fshat i vjetër, nuk mbahet mend qëkur, fshat pa rrugë se kur është krijuar nuk ka pasur nevojë për rrugë. Aty gjen sofër të madhe të bërë nga një trung peme, sofër aq të madhe sa rreth saj ulen 12 persona. Të dy stacionet janë tërheqëse, por për fat të keq, asnjë prej nesh për shkak të angazhimeve në Tiranë, nuk ka shumë kohë në dispozicion.

Dy net në Fushën e Gjes, janë të mjaftueshme për të bërë rikonicionin e terrenit për vizita të ardhshme, për të shkuar në Çerem në bjeshkë, apo në fshatra të tjerë të zonës.

Kthimi është nga Gjakova e Prizreni. Në Prizren, Avniu thotë si me faj se të pata thënë se ky ujë (lumi i Bistricës që përshkon qytetin) është i pastër, por nuk kisha në mendje Valbonën.

Rruga e Kukësit është një tjetër atraksion turistik. Kush ka udhëtuar nëpër të, ka kuptuar se tjetër gjë është politika dhe media dhe tjetër gjë realiteti. Në afërsi të tabelës që tregon Rrëshenin, në të djathtë të rrugës m’u kujtua xha Fetahu dhe dora e tij e djathtë e fryrë nga prangat e burgut. Spaçi! Xha Fetahu, më tha se kur kaloi këtej, uli kokën për të mos e parë. Nga larg Spaçi dukej se vijonte rrënimin nga braktisja. M’u kujtua përshkrimi i papërsëritshëm i At Zef Pllumit tek “Rrno për me tregue’. At Zefi tregon historinë e malësorit që u detyrua të shkojë në shpellë e aty zë një miqësi me një ujk, por pas dy stinësh, ku ujku sillte qengja e dele për “mikun” në shpellë një ditë barinjtë vrasin ujkun dhe ai, ngaqë mbeti vetëm, dorëzohet. Dënohet me 25 vjet burg. Duke tharë kënetën e Maliqit dhe duke provuar çdo ditë egërsinë e gardianëve, malësori që mori arratinë në shpellë, - vetëm pse, sipas zakonit u hapi derën kundërshtarëve të regjimit të ri që po instalohej, -pyet bashkëvuajtësin e tij: “Pash Zotin patër Zefi si asht e mujtun qe kta jan ma zi se ujku”?!.

Xha Fetahu ka gjithë të drejtën të mos e shohë më atë vend tmerri për qindra e mijëra të burgosur të ndërgjegjes të regjimit komunist, por ky vend duhet kthyer në vend pelegrinazhi ku shqiptarët e sidomos brezi i ri, të shohin me sytë e tyre se thënia djalit me emrin Fisnik “nuk ka kafshë më të keqe se njeriu” ndoshta duhet gdhendur në Spaç...